توسط : مثبت نیوز – دریاچه خزر که به عنوان یک پهنه آبی بین‌المللی به حساب می‌آید، بین 5 کشور ایران، روسیه، ترکمنستان، قزاقستان و آذربایجان محصور است و با حجم آبی حدود 78 میلیون متر مکعب بزرگ‌ترین دریاچه جهان به حساب می‌آید. دریاچه‌ای که به علت وسعت کلان خود به عنوان یک بوم‌سازگان منحصر به فرد که دارای اهمیت جهانی است محسوب می‌شود.
بزرگ‌ترین دریاچه محصور جهان در حال حاضر به ویژه در دهه‌های اخیر شاهد افت قابل توجه سطح آب است.
خشکسالی در حال حاضر دریای خزر را بیش از هر زمان دیگری تهدید می‌کند. طبق مطالعه‌ای که در سال 2020 توسط پژوهشگران صورت گرفته دریاچه خزر کمتر از یک قرن با خشک شدن یک‌چهارم خود فاصله دارد. همچنین طبق گزارش مرکز پژوهش‌های مجلس در سال 2023 تراز آب دریای خزر به یکی از کمترین مقادیر خود در قرن اخیر رسیده است.
با کاهش تراز آب دریای خزر میزان تلفات فوک خزری که یکی از جانداران خاص این دریا محسوب می‌شود تنها در سواحل ایران به بیش از 100 مورد رسیده است.
دریای خزر که بیش از 10 هزار سال قدمت دارد چرا با چنین خشکسالی مواجه شده است؟
قدمت دریاچه خزر نزدیک به 10 هزار سال تخمین زده می‌شود. این دریاچه به همراه دریای سیاه، مدیترانه و دریاچه آرال از بقایای اقیانوس کهن پاراتتیس به حساب می‌آیند.
برای مثال از سال 1356 تا 1374 آب دریای خزر حدود 2.5 متر افزایش داشته اما از سال 1374 تاکنون شاهد روند قابل توجهی از کاهش میزان سطح آب این دریاچه بوده‌ایم.
طبق گزارش مرکز پژوهش‌های مجلس منابع ورودی حوضه آبریز خزر متشکل از سه بخش است:
منابع زیرزمینی (2 درصد)
بارش‌های مستقیم (18 درصد)
رودخانه‌های منتهی به خزر (80 درصد)
در این بین دریای خزر توسط بیش از 130 رودخانه تغذیه می‌شود. رودخانه‌هایی که به عنوان منابع اصلی تأمین آب دریای خزر به شمار می‌روند رود‌هایی مانند ولگا، اورال، اترک و سولاک و سفیدرود و… هستند. در این بین رود ولگا از مهم‌ترین منابع اصلی ورود آب به دریای خزر به حساب می‌آید. طبق گزارش مرکز پژوهش‌ها در 150 سال گذشته آبدهی این رودخانه به دریای خزر به طور متوسط بین 150 تا 368 کیلومترمکعب بوده است درحالی‌که آبدهی سفیدرود، بزرگ‌ترین رودخانه ورودی به خزر از سمت ایران تنها 3 کیلومترمکعب در سال است. به همین جهت است که میزان ورودی آب رودخانه ولگا به دریای خزر تأثیر مستقیمی در میزان آب دریای خزر دارد. برای مثال در سال 2015 آبدهی رودخانه ولگا در یکی از مقادیر ثبت شده حدود 182 کیلومترمکعب بوده که در پایان همان سال، تراز آب دریای خزر نسبت به سال قبل از آن 29 سانتی‌متر کاهش پیدا کرده که نشان می‌دهد با کاهش ورودی آب ولگا به خزر شاهد کاهش تراز آب دریای خزر هستیم یا بالعکس در سال 2016 با افزایش آبدهی ولگا به 261 کیلومترمکعب تراز آب در دریای خزر با وجود گرما و تبخیر گسترده، رشد پیدا کرده است.
رودخانه ولگا در بین تمام رودخانه‌های منتهی به خزر بیشترین سهم را در آبدهی به دریای خزر دارد. طبق گزارشات مرکز پژوهش‌های مجلس، رودخانه ولگا سهمی حدود بیش از 80 درصدی در بین تمام رود‌ها را در آبدهی خزر بر عهده دارد. رودخانه ولگا که از روسیه به دریای خزر وارد می‌شود در سال‌های اخیر مورد توجه کشور روسیه در حوزه سد‌سازی قرار گرفته است، به نحوی که روسیه در سال‌های اخیر نزدیک به 40 سد روی رود ولگا ساخته است و در حال حاضر در پی برنامه‌ریزی و ساخت 18 سد دیگر است. سد‌سازی گسترده بر رودخانه ولگا تأثیر مستقیمی بر کاهش آب‌های ورودی به دریای خزر داشته است. اما ساخت سد تنها عامل افت جریان آب‌های ورودی به دریای خزر نبوده است، بلکه جنگ اوکراین با روسیه نیز سبب شده تا تحریم‌های گسترده‌ای به روسیه در زمینه کشاورزی تحمیل شود و به همین جهت، افزایش بهره‌برداری از منابع آبی ولگا برای توسعه کشاورزی به ویژه گندم در حاشیه این رودخانه در سال‌های اخیر شدت گرفته است.
ساخت مخزن‌های متعدد روی رودخانه‌های ورودی به خزر که برای حفظ عملکرد صنایع برق‌آبی در سال 1930 در کشور شوروی ساخته شده است یا در نمونه دیگری ساخت سد‌های متوالی و متعدد در دهه 1950 روی رود ولگا جریان ورودی آب این رود را به دریای خزر با اختلالات گسترده مواجه کرده و باعث شده تا سطح آب دریای خزر کاهش یابد.
سالیانه 75000 تن فراورده‌های نفتی به پهنه آبی خزر وارد شده که نیمی از آلودگی‌های هیدروکربنی آن را تشکیل می‌دهند. در این حوزه بیش از 95 درصد از این آلودگی‌ها تنها از رود ولگا سر چشمه می‌گیرد. ب
کشور‌هایی مانند ترکمنستان و قزاقستان به جهت هزینه پایین نمک‌زدایی از آب دریای خزر به جهت مصارف کشاورزی و تأمین آب شهری و صنعتی خود دست به برداشت از آب‌های دریای خزر به جهت شیرین‌سازی آن کرده‌اند.
